به نام خداوند بخشنده مهربان

به نام خداوند متعال و با سلام و صلوات بر محمد و ال بیت محمد و اصحابش (صلى الله عليه وسلم).  اجازه بدهید به شما دانشمندان و روحانیون اهل فتوا و علم و صاحبان فضل و فضیلت خوش آمد در کشور دوم خودتان مصر باستان بگویم. همچنان به اهالی نهاد الازهر شریف و دار فتوای مصر خوش آمد و خیر مقدم بگویم. و از شما برای حضور در این کنفرانس مهم برای بررسی پیرامون مشکلات موجود و داشتند دورنمایی به آینده تشکر کنم. همانطور که از عنوان این کنفرانس پیداست بر ضرورت آن دلالت می کند و با مشاهدات و ملاحظاتی  که بررسی  شده و اقعیت آنست که فتواها و مشکلات ناشی از آن بر زندگی روزمره مسلمانان تاثیر زیادی می گذارد.

دانشمندان گرامی!

در آغاز این قرن پر تلاطم مدت یک سال و نیم است که در زمینه فتوا در دار فتوا مصر مشغول بكار و فعاليت هستم. بسى از اتفاقات در اين قرن افتاده است، و نشانهای بلا و مصیبت و حوادث، دامنه وحشت آنرا فهميديم با اين حال هنوز آنرا دست كم ميگیریم. با توجه به آنچه که در كشف پنهان ها در پشت دیوارهای آینده در پى فرصت بودیم و نهان را خدا می داند. خیلی وقتها برای اينکه ترس خود را پنهان کنم به حدیث یکی از ياران با فضیلت عبدالرحمن ابن سمره روی می آوردم که می گفت: زمانی که نزد پیامبر اکرم (ص) بودم و به من فرمودند:" يَا عَبْدَ الرَّحْمَنِ، لَا تَسْأَلِ الْإِمَارَةَ، فَإِنَّكَ إِنْ أُعْطِيتَهَا عَنْ مَسْأَلَةٍ وُكِلْتَ إِلَيْهَا، وَإِنْ أُعْطِيتَهَا عَنْ غَيْرِ مَسْأَلَةٍ أُعِنْتَ عَلَيْهَا-ای عبدالرحمن بن سمره! درخواست امارت نکن. زیرا اگر بعد از درخواست، به امارت برسی، با آن، (امارت) تنها خواهی ماند. اما اگر بدون درخواست، به امارت برسی، خداوند تو را یاری خواهد کرد. و اگر برای انجام کاری، سوگند یاد کردی و خلاف آنرا بهتر دانستی، پس کفاره سوگندت را ادا كن و همان کار بهتر را انجام بده". من همواره از موارد پنهانی این پست ترس و نگرانم. زیرا بسیاری از مردم به فتواها صادره اهمیت زیادی می دهند. پس باید خیلی مواظب بود که در خطابها و یا در فتواهايي كه صادر ميگردد چه چیزی گفته میشود، كه باعث اختلاف نظر و يا ترديد نشود. بالاخص مسائلى كه طلب فتوا مى كنند. به همین امر فتوا و فتوا دادن یک امانت سنگین و پر مسئوليتي است، و فقط كسانى كه با تقوا و خداپرست هستند دادن فتوا را قبول می کنند.

از طریق خواندن بیوگرافی دارالفتوا و مفتی ها درك كردم که هموراه ترس مفتى ها از آلوده به گناه باعث شد تا همهء فتواهای صادر شده منبع اطمینان و رضایت خود دارد و به سوالات مردم درست پاسخ داده است. با اين حال، هراس مفتى ها مثل اوتوبان بود در آن فتوا ميان افراط و زیادروی به گمراهی کشیده میشود و این یک خطای فاشح است، و تلو تلو خوردن بین اختناق وتندروي (افراط) به بهانه ادعاي پاكدامنى و پرهيزگاری و توسعه بخشيدن به بهانه مدرن بودن، موضع مقدس مورد سرزنش و ملامت كرد سابقين و فتاوى آنها ميشود، اما اين ترس و هراس –در بسيار از اوقات- باعث به خودارى در دقت و تمرکز در فتواها شد، چه بسا در بعضی مواقع دشوار فتوا صادر میشود، و اين همان دشواري و سختى است كه پیامبر اکرم (ص) در حدیثی به آن هشدار داده است که می فرماید:" يسروا ولا تعسروا وبشروا و لا تنفرو) ىر امور دین اسان بگیرید و سخت گیر نباشید. مژده دهنده باشید و کسی را بیزار نکنید. در حدیثی دیگر آمده :( اللَّهُمَّ مَنْ وَلِيَ من أمْر أُمَّتي شَيْئا، فَشَقَّ عليهم، فَاشْقُقْ عليه- خداوندا هر كسى كه امور ملتى را به عهددار است و بر مردم سخت میگیرد بر او نیز سختگیر باش". دشواری که در حدیث ما را از آن بر حذر می دارد، سختگیری و دشواری محدود به امور زندگی نیست بلکه برای کسانی است که فتوای شرعی را بر مردم سخت میگیرد.

بی شک مفتیان آگاهند که معلول علت است، با وجود اینکه فتوا دادن در بعضی موارد میان حلال وحرام موجب تردید قرار میگیرد. مثلا نگهداشتن عتیقه و اثار و رسم  نقاشی  و تصویر که موجب کسب مال میشود، و یا تخریب اثارهای تاریخی که از منظومه هنر معاصر باشند. نخریب این اثار هنری بنام اسلام صورت گرفت. متغیرهای جهانی و ساختن دانشگاه هنر و صنعت تندروهای مسلمان را به حیرت در آورده است. اینکه آیا اسلام این مجسمه ها و اثار را مورد تايید قرار میدهد؟ و یا آنها را بت میداند و بت پرستی در اسلام حرم می باشد؟ برخی از کسانی که فتوا صادر کردن آنرا تحریم مطلق می داند در حالی که فتوهای آنها جای بحث و تجدید نظر دارد. تحریم مجسمه سازی در صدر اسلام با توجه به عادات مردم آن دوران در پرستش بت ها صورت گرفته و برای جلوگیری از این عادات لازم بود مجسمه سازی را تحریم کنند. اما پس از زوال بت پرستی و تثبیت توحید و یگانگی در میان مسمانان تحریم هنر مجسمه سازی چه دلیلی می تواند داشته باشد؟ همه ما می دانیم که تقریبا پانزده قرن هجری بر مسلمانان گذشته است. و از تصور بدور است که مسلمانان به بت پرستی گرایش پیدا کنند. پیامبر اکرم (ص) قبل از اینکه جهان را بدرود بگوید در مورد خطر شرک به ما اطمینان دادند. اکنون مسئوليت ما اين است كه در موارد دينى و فتوها صادر شده بر مسلمانان سخت گیری نکنیم. و نسبت به شرایط زمان و مکان فتواها صادر شوند. و اینکه فتوهای قتل و تفکیر و کشتار و خونریزی را آسان و سهل بگیرم.

عقبه بن عامر می گوید:" إِنِّي فَرَطٌ لَكُمْ، وَأَنَا شَهِيدٌ عَلَيْكُمْ، وَإِنِّي وَاللَّهِ لَأَنْظُرُ إِلَى حَوْضِي الْآنَ، وَإِنِّي أُعْطِيتُ مَفَاتِيحَ خَزَائِنِ الْأَرْضِ أَوْ مَفَاتِيحَ الْأَرْضِ، وَإِنِّي وَاللَّهِ مَا أَخَافُ عَلَيْكُمْ أَنْ تُشْرِكُوا بَعْدِي، وَلَكِنْ أَخَافُ عَلَيْكُمْ أَنْ تَنَافَسُوا فِيهَا- روزی رسول اکرم (ص) بیرون رفت و بر شهیدی نماز جنازه برپا کردند. سپس برگشت و بر منبر خطبه رفت، فرمودند: من روز رستاخيز جلوتر از شما خواهم بود و برای شما گواهی خواهم داد. به خدا سوگند همین الان حوض خود را (کوثر) می بینم. و کلیدهای تمام گنجه های روی زمین به من داده شده است. به خداوند سوگند ترس من از این نیست که شما بعد از من مشرک شوید. خیر بلکه ترس من از این است که برای بدست".

به نظر من این مسائل به بازنگری و تجدید نظر احتیاج دارد. ولی اگر یک نظر قاطع و صریح وجود داشته باشد نیازی به این بازنگری و تجدید نظر نمی باشد، و آنگاه مسلمانان اتفاق نظر پیدا می کنند. اما اگر یک نظر قاطع و صریح وجود نداشته باشد آنگاه سهل و آسان کردن بر مسلمانان واجب می باشد. ولی این سهل و آسان بودن مسائل باید در چهارچوب قوانین شرعی و قواعد آن باشد و بدور از تقالید کورکورانه افراد. دانشمندان وروحانیون نیازی به یادآوری نیست که فتوا که به قتل و تفکیر مربوط میشود را آسان نگیرید، زیرا خداوند آنرا حرام دانسته و آنرا مباح نمی داند. چیزى دیگری که نظرم را جلب کرده آن است که "رسم و سنت" خطر برزگی فتوا را تهدید میکند. خطر اینجاست كه اساس و پایه فتوا با تغیر سنت تغیر میکند، و تقریبا به حاشیه کشید شده است. و اگر اعمال شده در رسم و سنت خاص یک کشور باید رعایت شود. و در کشوری دیگر به این رسم نیازی نمی باشد زیرا باعث هرج ومرج بین مردم میشود. دانشمند اصول گرا فضیلت شیخ فاضل احمد فهمی ابوسنه در کتاب خود "رسم وسنت در نظر فقها" نوشت است:"رسم و سنت یک اصل شرعی در تعالیم اسلامی است. رسم و سنت مردم به تغییر و چشم پوشی شرایط بستگی دارد. و اضافه می کند: اگر تشریح کننده در آن حکم مفصل و سختگیری کند مردم دچار مشکل و گرفتاری میشوند. و مقصد اسلام که مبنی بر منافع مردم است نادیده گرفته شده است"... "وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِينَ- تو را جز مایه رحمت جهانیان نفرستادهایم".{الأنبياء: 107} و اگر حکمهای زیادی صادر و تکالیف فراوانی بر مردم تحمیل شود و صبر و حوصله شان برسر آید و پایه محکم شریعت- و تکلیف ها کم کم را رعایت نکرده است، درباره حکمت و بررسی شرع به اصل رسم میگویند:"تشریع کننده به رعایت رسم باید تاکید کند، تا مردم آنرا براحتی قبول کرده و آنرا در زندگی روزمره شان رعایت کنند. در اینجا تاثیر درستی رسم بر قانون اسلامی نمایان میشود.

فتاوی افراطی ونسنجیده باعث شده است که مسلمانان از رسیدن به منزلت و جایگاه شایسته خود در میان ملتهای جهان باز بمانند. و هنوزهم فتوا وجود دارد که با توجه به شرایط دوران گذشته صادر میشود و لازم است. از این به بعد در فتوا دقت بیشتری شود و آنها را با شرایط کنونی بازنگری شود. نمونه دیگری از این مسائل كه بسیاری از مسلمانان از موقعیت های شایسته در جوامع منع میشوند. اختلاف نظر در مورد موقعیت شغلی زنان بعنوان قاضی است، هنگامیکه زنان موقعیتهای شغلی مانند: افسر، خلبان، استاد دانشگاه، و یا قبول منصب وزیر در جامع مورد تصویب قرار گرفتن، آیا احکام زنان در پرتوی این سنت های متغیر همين احكام زنان در گذشته است؟

دانشمندان گرامی!

نمی خواهم این بحث را بر شما طولانی کنم، ولى مسئوليت بزرگیست و بسیاری از دردهای مردم و مسائل خانه و خانواده که به علت فتوا نادرست و نسجیده و یا رسم ها و سنت های کهنه و پوسیده ویران شده و از بین رفته است. با وجود اینکه این فتوا هنوز صادر و در گردش است گویی که تشریع در یک جا از تاریخ و مکان جغرافیایی مشخص از حرکت ایستاده است... پس منزلت این فتوا غریب کجاست؟ خداوند فرموده است:" لاَ يُكَلِّفُ اللّهُ نَفْسًا إِلاَّ وُسْعَهَا- خداوند هر کس را به اندازه توانش تکلیف می کند".{البقرة: 286} و همچنان فرموده است:" مَا يُرِيدُ اللّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُم مِّنْ حَرَجٍ- خداوند نمی خواهد شما را در دشواریها قرار بدهد". {المائدة/6} و حدیث مادر مومنین عائشه (كه درود خداوند بر او باد) به رسول خدا (ص) اختيار داده شد كه از ميان دو كار

يكي را انتخاب كند، آسانترين آنها را انتخاب مي كرد، البته اگر گناه نبود". منزلت این فتوا از نتیجه آسان گرفتن بزرگان فقه و اصول است.

مانند:

1- عادت راسخ (محکم)

2- دشواریها جلب آسانی میکند.

3- اگر امری تنگ شد، میدان آن وسعت پیدا می کند.

4- رسم و سنت مشهور به منزلت شرط بی قید و بند است.

5- تغیر زمان و مکان افراد بر فتوا اثر گذار است.

امام شهاب الدین قرافی مصری در کتاب خود به نام "الاحکام فی تمیز الفتاوی عن الاحکام وتصرفات القاضی والامام" آورده است:" روزی کسی نزد مفتی رفت و آن کس از اهل کشور مفتی نیست، در اين حالت مفتي بايد از آن كس را بپرسد اهل کجا هستی؟ و آیا رسم و سنت در کشور مفتی با آن شخص مطابقت دارد یا خیر؟ این امر واجب است و دانشمندان در امر اختلاف نظر ندارند.

 همچنان در کتاب "فروق" خود آورده است:" در کتابها موجود ثابت نمانید و اگر سئوال كننده نزد شما آمد و او از اهل كشور شما نيست، به رسم و سنت كشور خودت فتوا بده اين حق روشنفكر است، و ركود مفتى بر نوشته هايى كه در كتابها آمده ضلال است"

آقايان، در مورد طولانى شدن بحث عذر خواهي مى كنم و اميدوارم كه اين كنفرانس براى دوره ای نو از فتوا دادن و بالا بردن سطح آگاهی از مشکلات موجود در جهان و عصر حاضر ایجاد کرده و راههاى حل مناسبی برای آن و معرفی دوره های مورد نیاز برای ارتقاء سطح فتوا دادن و همچنین بر طرف کردن موانع پیش روی برای صدور فتوا که به یکی از بحرانهای مسلمانان در عصر حاضر تبدیل شده است.

تشکر از توجه شما عزیزان