انسان و مسؤلیت پذیری

انسان و مسؤلیت پذیری

احساس مسؤلیت یکی از ویژگی های منحصر به فرد انسان است، انسان این صفت را قبل از اینکه از محیط خارجی دریافت کند، از فطرت انسانی خودش حاصل می کند. هر انسان بگونه ی از احساس مسؤلیت برخوردار است، و هرقدر که فطرت انسانی سالم باشد به همان اندازه احساس مسؤلیت در انسان افزایش میابد.

و فرضیه برآنست که احساس مسؤلیت در هر انسانی وجود دارد، زیرا ما از حیث بشر نمى توانيم در زندگی آگاهانه مان کاملا از آن دست برداریم. ولی این مانع آن نمی شود جوش و خروش این احساس از یک فرد نسبت به فرد دیگر متفاوت باشد. و درمیان احساس مسولیت و وجدان ارتباط محکم و ناگسستنی وجود دارد. و زمانی که ما از وجدان سخن می گوییم مقصود ما آن احساس نهفته در داخل ماست، که در جهت دادن سلوک و رفتار ما به سوی مسیر درست آن تأثیر بزرگی دارد. و این آموزه نبوی در همین راستا آمده است: "استفت قلبک" ترجمه: از قلبت فتوا بخواه.

و مسؤلیت برپایه آزادی آگاهانه استوار است. و این بدین معناست که هرفعل و کنشی بدون آزادی آگاهانه از انسان سر می زند، هیچ نوع مسؤلیت اخلاقی و دینی در پی ندارد. و مسؤلیت صاحب خویش را قبل ازانجام فعل، در اثنای انجام دادن آن و پس ازانجام دادن آن، همراهی می کند، بدین معنا که صاحب مسؤلیت در انجام فعل، ترک فعل ، قبول و یا رد کردن فعل استقلال و آزادی دارد، و توان اجرای آنچه که اراده کرده را دارد. و با این معنا مسولیت برای انسان نوعی از شرافت و ارج گذاری شمرده می شود، زیرا که آن مرادف آزادی استقلال کرامت ونیرو است.

مسؤلیت در تصور و اندیشه اسلامی فردی است، پس هیچ کسی بار گناهی دیگری را بر دوش نمی کشد، خداوند می فرماید:

{كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ رَهِينَةٌ } ترجمه:" هركس در گرو عملكرد خويش است.(سوره مدثر 38).

    مسئولیت عرصه های گوناگونی دارد که در این حدیث شریف وارد شده است:" کلکم راع و کلکم مسؤل عن رعیته، فالإمام راع و مسؤل عن رعیته، و الرجل فی أهله راع ومسؤل عن رعیته، و المرأه في بيت زوجها راعيه و مسؤله عن رعيتها، و الخادم راع في مال سيده ومسؤل عن رعيته وكلكم راع و مسؤل عن رعيته" رواه البخاري ترجمه: (همه شما شبان هستید، وهمه شما نسبت به رعیت خود مسئول هستید، پس امام شبان و مسئول از رعیت خود است، و مرد در خانواده شبان و مسئول از رعیت خود هست، و زن در خانه شوهر شبان و مسئول از رعیت خود هست، و خدمتگذارنسبت به مال کارفرمای خود و رعیت خود شبان و مسئول هست، و همه شما شبان و نسبت به رعیت خود مسئول هست)^([1]).         

علاوه بر این مسولیت های عمومی که آنرا شرایط هر فرد در زندگی و جایگاه او در جامعه که بسر میبرد، تعین می کند، مسئولیت شخصی و خاص نیز وجود دارد که بمثابه مرکز هردایره از دایره های مسئولیت های دیگرشمرده می شود. و می توان گفت که مسئولیت به دو معنا و مفهوم شناخته می شود ، اول: مسئولیت انسان در مورد خود او، پس انسان نسبت به عقل، علم، بدن ، دارایی، وقت و به صورت عموم نسبت به زندگی خود مسئولیت دارد. نبی کریم صلی الله علیه وسلم در همین معنا و مفهوم میفرماید: " لا تزول قدما عبد يوم القيامه حتي يسأل عن عمره فيم أفناه و عني علمه ماذا فعل به وعن ماله من أين اكتسبه وفيم أنفقه وعن جسمه فيما أبلاه "^([2]) ترجمه: در روز قیامت تا لحظه ای گامهای بنده میخکوب است که از عمرش پرسیده شود آن را در کدام راه فنا نموده و از عملش که در آن چه کرده و از مالش که از کدام راه آن را بدست آورده وبه کدام راه صرفش نموده و از جسمش که آن را در کدام راه پیر کرده است).

مسئولیت انسان نسبت به دیگران و جهان که در آن زندگی می کند. معلوم است انسان فطرتا یک مخلوق اجتماعی است، انسان به جامعه انسانی نیاز دارد، تا شخصیت خود را تبارز دهد. و از سوی دیگرانسان نسبت به جامعه که در آن زندگی می کند، تعهدات اخلاقی دارد، و این تعهدات ارتباط تنگاتنگی با وجود انسانی او دارد.

و هر انسانی که عقل سلیم دارد، درک می کند که اگر او در برابر دیگران مسولیتی را نپذیرد، پس برایش درست نیست از دیگران برای خود انتظار مسولیت داشته باشد. اگر در حق دیگران عدالت را رعایت نکنم پس برای من درست نیست که از آنان انتظار داشته باشم که در حق من عدالت را رعایت نمایند.

مردمانی نیز هستند، که خطا های که از ایشان سرمیزند را چنین توجیه می کنند، که آنها در ازل مقدر شده است، و بنابر این آنها نمی توانستند جز آنچه را که خدا برای آنها مقدر کرده است، انجام دهند. ازجمله مثالها برای چنین اشخاص، این روایت را ذکر می کنیم: روایت است که دزدی به نزد حضرت عمر بن خطاب رضی الله عنه آورده شد. حضرت عمر از وی پرسید: چرا دست به سرقت زدی، دزد در پاسخ گفت: این چیزی است که خداوند برای من مقدر کرده است، نمی توانم از آن در روم. پس حضرت عمر رضی الله عنه: به قطع دست او و سی شلاق بر وی فرمان داد. پس اصحاب کرام رضی الله عنهم به حضرت عمر رضی الله عنه مراجعه کردند و گفتند: در حد شرعی افزودی، پس از آنکه حد سرقت را بر وی جاری کردی از حقت نبود که به شلاق زدنش فرمان دهی. ولی حضرت عمر رضی الله عنه به آنها اینگونه پاسخ داد: به شلاق زدنش فرمان دادم زیرا او در حق خدا دروغ گفت، زیرا او چطور می داند که خداوند برای او مقدر کرده است که دست به سرقت بزند؟.

و اینگونه برای هیچ کسی جایز نیست که جنایات خود را با قضا وقدر توجیه کند. پس مسئولیت وجود دارد. آنچه را خداوند برای انسان در ازل نوشته، فقط ثبت آنچه هست که ازهرفرد به اراده آزاد او واختیار که هیچ جبری در آن نمی باشد، سر خواهد زد. از همینجا انسان مسئولیت کامل هر آنچه را که از وی سر میزند، چه کوچک باشد وچه بزرگ بعهده خواهد داشت. خدواند میفرماید:

{فمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ (7) وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ (8) } ترجمه:" پس هركس به اندازة ذره اي كار نيك كرده باشد ، (پاداش)آن را خواهد ديد، و هركس به اندازه ذره اي كار بد كرده باشد (كيفر) آن را خواهد ديد". (سوره زلزله آیه 7-8).

الازهر شریف در بیانیه ای تاکید نمود: آزار و اذیت جنسی از نظر شرعی حرام بوده و یک رفتار زشت و محکوم شده است که نمی توان آن را توجیه کرد اراده انسانی